"Aydınlanma Düşüncesi ve Tevfik Fikret"

Tarih: 26 Kasım 2012

Saat: 14.30

Yer: MSGSÜ Sedad Hakkı Eldem Oditoryumu, Fındıklı, İstanbul

Konuşmacı hakkında daha fazla bilgi için

http://www.yunusaran.org/h%C4%B1fz%C4%B1-topuz adresini ziyaret edebilirsiniz.

 

Konuşma Özeti:

Osmanlı İmparatorluğu’nda batıya yönelme eğilimleri II. Mahmut döneminde başlamıştır. İlk Türk öğrenciler 1830’da eğitim görmek için Paris’e yollanmış, bunu 1857’de Paris’te açılan bir Osmanlı okulu izlemiştir. Bunların yanı sıra mühendislik, denizcilik, topçuluk ve madencilik eğitimi için batıya öğrenci gönderilmiştir. Öğrenciler oralarda matematik, kimya, coğrafya, askerlik ve dil bilgisi gibi konular üzerinde durmuşlar ama genelde aydınlanmanın ne olduğunu anlamadan yurda dönmüşlerdir. O dönemde yine batı ülkelerinden Türkiye’ye askerlik uzmanları da çağrılmıştır. Bizde, aydınlanma düşüncesini ilk yayan kişi Tevfik Fikret’tir. Fikret yaşamı boyunca gerek Galatasaray’da, gerek Servet-i Fünun’da ve gerek çalıştığı gazetelerde aydınlanma savaşını yürütmüş ve Atatürk’e de esin kaynağı olmuştur. 

 

 

Mimar Sinan Üniversitesi 1999 Mimarlık Bölümü mezunu mimar Yunus Aran’ın anısını yaşatmak, mimarlık fakültesi öğrencilerinin birikimlerine katkıda bulunmak için ve mesleki kariyerlerini mimarlık alanıyla kesiştiren farklı disiplinlerden konuşmacıların katılımıyla 2001 yılından bu yana her yıl düzenli olarak Yunus Aran Birlikteliği ve Mimar Sinan Güzel Sanatlar Üniversitesi işbirliğiyle gerçekleştirilen Yunus Aran Konferansları’nın 45. konuğu, Hıfzı Topuz olacak. Konferans Mimar Sinan Üniversitesi Sedad Hakkı Eldem Oditoryumu’nda 26 Kasım 2012 Pazartesi günü saat 14.30’da izlenebilir. Konferansa giriş ücretsizdir ve simultane çeviri yapılacaktır.

 

"Aydınlanma Düşüncesi ve Tevfik Fikret"

Hıfzı Topuz

Ben konuşmama batılılaşma ile aydınlamanın ayrı ayrı kavramlar olduğunu belirterek başlayacağım.

Bizde batılılaşma yolunda ilk adımlar 1720 yılında III. Ahmet döneminde Sadrazam Damat İbrahim Paşa’nın Sadaret Kâtiplerinden Yirmi Sekiz Çelebizade Mehmet Efendi‘nin elçi olarak Fransa’ya gönderilmesiyle atılmıştır. Padişahın ve Sadrazam’ın amacı Fransa ile yakın ilişkiler kurmaktı. O dönemde İstanbul’daki Fransız Elçisi Marquis de’Bonnac da iki devlet arasındaki dostluğun gelişmesi için bir Osmanlı Elçisi’nin Fransa’ya gönderilmesini önermiştir.

Sadrazam bunun üzerine Mehmet Efendi ile oğlu Sait Efendi’nin kalabalık bir heyetle Paris’e gönderilmesine karar vermiştir.

Mehmet Efendi’den ayrıca Fransa’da “Vesait-i Ümran ve Maarif” (Uygarlık ve Eğitim Araçları) üzerinde araştırma yapması da istenmiştir.

Tarihçi Enver Ziya Karal’a göre bu görev Batı’ya açılan ilk penceredir.

Çelebi Mehmet Efendi Toulouse ve Bordeaux yoluyla Paris’e giderken yol üzerindeki kanalları görüp incelemiş, Paris’te eşi görülmemiş bir törenle karşılanmış, 12 yaşındaki Kral 15. Louis’e Padişah’ın yazısını vermiş, sonra Kral’la birlikte ava gitmiş, sarayları ve köşkleri dolaşmıştır.

Mehmet Efendi İstanbul’a döner dönmez de Padişah’a uzun bir sefaretname sunmuş ve belgede Paris ve çevresinde gördüğü sarayları, köşkleri, bahçeleri, Paris Tıp Okulu’nu, hayvanat ve botanik bahçelerini, Goblen dokumhanesini, ayna fabrikasını, rasathaneyi, resim atölyelerini ve matbaaları ayrıntılarıyla anlatmıştır.

Sadrazam Damat İbrahim Paşa da bunlardan esinlenerek İstanbul’da bir takım yenilikler yapılması üzerinde durmuştur.

Mehmet Efendi ile birlikte Fransa’ya giden oğlu Sait Mehmet Efendi de ilk iş olarak İstanbul’da bir matbaanın kurulması için girişimlerde bulunmuştur. Bunun üzerine Macar kökenli Müteferrika İbrahim Efendi ile görüşülmüş ve bizde ilk matbaa bu girişimlerin sonucu 1727’de, yani Avrupa’da matbaanın bulunmasından 370 yıl sonra kurulmuştur.

Bu ilk matbaada mantık, tarih, coğrafya, edebiyat ve topçuluk kitapları basılmıştır.

Yine aynı yıllarda İstanbul’a elçilerle birlikte yabancı bilim adamları, yazarlar ve ressamlar da gelmiştir.

Elçiler Saray’a Batı sanatının çeşitli örneklerini de vermişler ve Saray Avrupa kültürünün ilk yapıtlarını tanıma fırsatının bulmuştur. Ama bu tanıma işi çok sınırlı kalmıştır.

I.Mahmut döneminde de (1730-1745) Conte de’Bonneval adında bir Fransız subayı İstanbul’da görev almış ve bir süre sonra Humbaracı Ahmet Paşa adıyla Müslüman olmuş, orduya Fransız askerlik yöntemlerini tanıtmış ve onun döneminde Üsküdar’da Humbaracı Ocağı ve Mühendishane kurulmuştur.

O dönemde tıp ve anatomi dallarında da batının etkileri Türkiye’ye girmiştir.

Yine aynı dönemde Padişah III. Mustafa Batı’daki gelişmeleri izlerken bunda müneccimlerin yani astrologların, yıldız falcılarının rolü olduğuna inanarak 1763 yılında Prusya Kralı’na Ahmet Resmi Efendi adında birini göndererek ondan üç müneccim istemiştir.

Kral da elçiye şu yanıtı vermiştir:

“Benim başarılarımın sırrı müneccimlere dayanmaz. Başarılı olmak için iyi bir orduya sahip olmak, onu eğitmek ve hazineyi dolu tutmak gerekir. Dostumuz Padişah’a bunları bildirin.

Yani o dönemde Batı’ya bir hayranlık başlamış ama batıdaki ilerlemenin bilime, tekniğe ve akılcılığa dayandığı anlaşılamamıştır.

III. Selim döneminde de (1789-1807) Batı’dan bir şeyler öğrenebilmek için Paris’e ve Londra’ya elçiler gönderilmiştir.

Yollanan elçilerin yanlarında gidenlerden de orada vakitlerini boş geçirmeyerek dil, bilim ve fen eğitimine önem verip geçe gündüz çalışmaları istenmiştir.

Padişah, kız kardeşleri Hatice Sultan’la, Beyhan Sultan’ı da her fırsatta yabancı elçiliklere göndererek oralarda neler yenilip içildiğini, konukların nasıl ağırlandığını, malikânelerin nasıl döşendiğini, insanların nasıl giyindiğini ve ne tür müzikler dinlendiğini öğrenmelerini istemiştir.

Bütün bunlar batılılaşmanın ilk basamaklarıdır. Bunların yanı sıra aynı yıllarda İstanbul’da Deniz Mühendislik Okulu (Mühendishane-i Bahrihumayun) ve Kara Topçu Okulu (Mühendishane-i Berrihumayun) kurulmuş ve bu okullarda ders vermeleri için Fransa’dan, İngiltere’den ve İsveç’ten uzmanlar getirmiştir.

Aynı dönemde o ülkelerden askerlik tekniğiyle ilgili kitaplar da getirilerek Türkçeye çevrilmiştir.

II. Mahmut Dönemi’nde de (1808- 1839) batılılaşmaya önem verilmiş, özellikle giyim anarşisine bir ölçüde son verilerek setre denen düz yakalı önü ilikli ceket ve pantolon ve kavuk yerine fes kullanılması zorunlu olmuştur.

En önemli batılılaşma da Milli Eğitim’de gerçekleştirilmiş ve medreselere dokunulmadan Batı’daki eğitim kurumları taklit edilmiştir.

İşte o dönemde Tıphane ve Cerrahhane, daha sonra Mektep-i Tıbbiye-i Aliye-i Şahane açılmış, Buffon’un biyoloji ve fizyoloji kitapları Türkçeye çevrilmiş ve Mekteb-i Ulumu Harbiye kurulmuştur.

Takvim-i Vakayi adlı ilk gazetede o yıllarda yayınlanmıştır.

Dışarıya yüz elli kişilik bir öğrenci kafilesi gönderilmiş ve o kafile yelkenli tekneyle ancak kırk günde İstanbul’dan Marsilya’ya varabilmiştir. Bu öğrenciler Avrupa’dan dönüşlerinde orada gördüklerini anlatmışlar ve bazı uygulamalara başlanmıştır.

Bu gelişmeleri Abdülmecit döneminde (1839-1861) Tanzimat’ın ilanı izliyor. Osmanlı devleti bir hukuk devletine geçişini ilan ediyor. Tanrı haklarının yanında, laik sistem yer almaya başlıyor. Eğitim alanında da önemli girişimler oluyor.

Abdülmecit bir gün Babıâli’ye giderek şunları söylüyor:

“Vatandaşın refah ve saadeti için gereken önlemleri düşünmenizi istiyorum. Bu yolla ilerleme din işlerinde olduğu kadar, dünya işlerinde de cahilliğin kaldırılmasına bağlıdır. Bilim, fen ve sanat öğretimini sağlayan okulların kurulmasını öne alınız.”

Bunun ardından yine Abdülmecit döneminde kızlar için bir Rüştüye Mektebi açılıyor, bir üniversitenin açılması düşünülüyor, Ziraat ve Orman Okulları kuruluyor, yüksek okullarda yabancı dil zorunda oluyor. Paris’te de 1858’de Mektebi Osmanî (Ecole İmperiale Ottmane) adında bir okul açılıyor, dil öğrenimi gelişiyor ve batı etkileri her alanda artıyor.

Ama aydınlar ve yazarlar Osmanlı’daki dinin ve mistik felsefenin etkisinden kurtulamıyorlar, bir ikilem göze çarpıyor, genç yazarlar da bu ikili anlayışı sürdürüyorlar. Ne tam Osmanlı kalıyorlar, ne de batılı. Tutucu çevreler o yıllarda da Padişah’ın dinden uzaklaştığını ve Sadrazam Mustafa Reşit Paşa’nın da kâfirler tarafından satın alındığını söylüyorlar.

Derken 1856’da Islahat Fermanı yayınlanıyor. Batılılaşmanın temel ilkeleri bu fermanla bizde ilan edilmiş oluyor.

Tanzimat dönemi batılılaşmayı üst düzeyde, yüzeyde, görünüşte, giyimde, kuşamda, biçimde ele alıyor. Avrupa örneği saraylar, köşkler yaptırılıyor, Avrupa’dan kumaşlar getirtiliyor. Sedirlerin, minderlerin yerini kanepeler, koltuklar alıyor, Limoges porselenleri, Bakara kristalleri yaygınlaşıyor.

Abdülmecit’in Saray’ında batı müziği çalınıyor, Naum Tiyatro’su kuruluyor, opera getirtiliyor, marşlar yazılıyor, kölelik yasaklanıyor ve batılılaşmanın birçok alanda temelleri atılıyor.

Gelelim Abdülaziz dönemine (1861-1876) bu dönemde batılılaşma alanında daha büyük gelişmelere tanık oluyoruz.

Abdülaziz Avrupa ülkelerine hayran olarak tahta çıkıyor. Birkaç yıl sonra Fransa Kralı III. Napolyo’nun davetini kabul ederek Avrupa’ya gidiyor. Paris’i, Londra’yı, Berlin’i ve Viyana’yı görüyor. Orada gördüklerinden esinlenerek yeni saraylar, köşkler yaptırıyor. Sarayda batı etkileri, batılılaşma etkileri gelişiyor. Padişah davetlileriyle birlikte sofraya oturuyor.

Eğitimde de çok önemli hamlelere girişiliyor. Rüştüye’den sonra İdadi denen okullar, İstanbul Üniversitesi, Galatasaray açılıyor ve meslek okulları yaygınlaşıyor.

Sadrazam Fuat Paşa’nın da o dönemde şunları söylediğini okuyoruz:

“Zannedilmesin ki İslamiyet’in emrettiği bilim, öteki milletlerin öğrendiği bilimden başkadır. Bilim, akıl için ışık saçan tek parlak güneştir. O halde biz, yararlı yeni keşifler ve yeni bilimler hangi millette olursa olsun, bulunursa onları almalı ve kabul etmeliyiz.”

Abdülaziz döneminde Avrupa’ya kaçan Jön Türkler de o ülkelerde gördükleri kültürlerden etkilendiler ve batılılaşmayı savundurlar.

Abdülhamit de bir ölçüde batılılaşma yanlısıydı. Ama Batı’dan gelen düşüncelerin zehirli olduğuna inanıyordu. Ona göre doğu uygarlığı batıdan kendimize yararlı göreceğimiz şeyleri alıp şeriata eklemekle mümkün olacaktı. İslamlığa uygun olmayan şeyleri almayacaktık.

Acaba Abdülhamit’in İslam’la uygun bulmadığı şeyler nelerdi?

Ulu Hakan şöyle demişti:

“Bizde Arnavutlarla, Kozan Dağları’nda yaşayanlar için mektep açmak boşunadır. Mektep şehirliler içindir.”

Ona göre Osmanlı toprakları üzerinde yarı barbar, vahşi kabileler de vardır. Avrupa’nın yaşam biçimleri halkımız için uygulanamaz.

Padişahın anılarını yazan Atıf Hüseyin’e göre Abdülhamit çok sıkıldığı zamanlarda “Kazayı Hacat” duası okurmuş. Bir aralık bir çıban çıkarmış, doktorlar ameliyat önermişler, o doktorları dinlememiş, “Kazayı Hacat” duası ile iyi olmuş. “Buhari Şerif” okumak da birçok hastalıklara ve koleraya iyi geliyormuş. Sultan Fransızca öğrenmiş ama halifeler bu dili bilmedikleri için kendisi de hiç Fransızca konuşmamış ve elçilerle hep çevirmen aracılığıyla konuşmuş.

Ulu Hakan müzik konusunda da şöyle demiş:

“Müziği pek severim. Hem de piyano ve öteki sazlardan çalarım. Güzel nota bilirim. Doğrusunu isterseniz, ben Türküm ama Türkçe havalardan (alaturkadan) çok alafranga havalar, operalar hoşuma gider. Çünkü Türkçe (alaturka) insana uyku getirir. Hem bizim Türkçe (alaturka) dediğimiz makamlar Yunan’dan, Acem’den alınmıştır. Türk çalgısı zurnadır. Bizim ailede hemen herkes alafranga bir saz çalar.”

Abdülhamit’in batılılığı işte buralarda kalıyor, yani biçimde, seste ve üst yapıda. Batı felsefesine, batı kültürüne ve batı uygarlığının temellerine hiç uzanamıyor. Bunu da Ulu Hakan’ın Racine’i, Corneille’i, Shakespeare’i, Rousseau’u, Victor Hugo’yu, Emile Zola’yı, Lamartin’i yasaklamasından anlıyoruz. Onlar zehirli yazarlar! Bize yaramazlar!

Yani Abdülhamit batılılaşmadan yana, ama aydınlanmadan ödü kopuyor.

İşte burada batılılaşmayla, aydınlanmanın farkını net olarak görüyoruz.

Aydınlanma

Aydınlanma 18. Yüzyıl’da gelişmiş ve yaygınlaşmış bir felsefe akımıdır. Fransızlar 18. Yüzyıl’a “Işıkların Yüzyılı” derler. Aydınlanmanın kökü Rönesans ve reform dönemine dayanır.

Aydınlanma akılcılıktan, akıl aracılığı ile doğru bilgilere ulaşmak ve toplumsal yaşamı akılla düzenlemektir. Yoksa kara inançlarla, dine dayalı kurallarla, Ortaçağdan kalma yöntemlerle, duygularla değil.

Aydınlanma, aklı kullanarak insanları anlamak, dünyayı, doğayı ve evreni akılla yorumlamak, aklın yol göstericiliğine inanmak demektir.

Aydınlanma, müneccimlik ve astroloji yerine astronomiye, simya yerine kimyaya, üfürükçülük, hoca duası, kocakarı ilaçları ve büyü yerine tıbba, müspet bilimlere ve teknolojiye inanmak demektir.

Aydınlanma her türlü sorunu akıl ve bilim yoluyla çözmektir.

Aydınlanmaya inananlara aydın denir. Bu da çağdaş bir kültürü gerektirir.

Aydının Osmanlıcası münevverdir. Ama münevver ile aydın aynı kavramı içermez.

Münevver, nur kökünden gelir. Nur bir parıltıdır. Kökü Hz. Peygamber’e Mekke’de nazil olan Nur Suresi’ne dayanır. Bu sure 64 ayetten oluşur. Yani Nur bir ayettir, Tanrı buyruğudur. Akıl yoluyla bulunmuş, ulaşılmış bir kavram değildir.

Nur kökünden üretilmiş başka sözcükler de vardır:

Tenvir, tenvirat, yani ışıklandırma.

Tenevvür etmek, yani aydınlanmak.

Mütenevvir, yani aydınlanmış olan.

Said Nursi gibi adlar da nur’dan üretilmiştir.

Ama biz bugün bu sözcükleri kullanmıyoruz. Aradaki nüansa dikkat etmek gerekir. Aydınlanma felsefesini kuranlar arasında şu düşünürleri görüyoruz:

İngiliz: Bacon (1561 – 1626), Hobbes (1588 – 1679), John Locke (1632-1704), David Hume (1711 – 1736)

Alman: Leibniz (1646 – 1716), Kant (1724- 1831)

İtalyan: Spinoza (1632 – 1677)

Fransız: Descartes (1596 – 1650), Montesquieu (1689 – 1755), Voltaire ( 1694 – 1778), Diderot (1713 – 1784), Helvetius (1715 – 1771), Rousseau (1712 – 1778)

Aydınlanmanın öncülerinden René Descartes şüphecilikten yola çıktı, öğrendiği, gördüğü, duyduğu, inandığı, her şeyi silip attı. Yalnız düşünceye inandı. Bütün her şeyi, insanı ve evreni akılla çözmeye yöneldi.

“Şüphe etmek, düşünmektir. Düşünmek, var olmaktır. Düşünüyorum, demek ki varım” dedi.

Voltaire, her türlü dinsel dogmacılığa, dinsel bağnazlığa, kara inançlara karşıydı.

Kant, insanın kendi aklını başkasının kılavuzluğu olmadan kullanmasından yanaydı. Akıl aracılığı ile doğru bilgilere ulaşılacağına ve toplumsal yaşamın bu yolla düzeltileceğine inanıyordu.

Bacon, doğayı bilim yoluyla çözmeye çalıştı.

Rousseau, doğal hukuk kuramcısıydı. Doğal hakları ve demokrasiyi savundu. Güçlünün haklı olduğu inancına karşı çıktı.

Locke, her çeşit otoriteye karşıydı. Doğal bir din anlayışının, rasyonel pedagojinin öncüsü oldu. Mutlakıyete karşı çıktı.

Montesquieu, pozitif hukuk sisteminden yanaydı, demokrasiyi ve güçler ayrılığını savundu. Despotluğu yerdi.

Bütün bu felsefeciler Tanrı merkezli toplumsal yapının ve düzenlemelerin yerine akıl merkezli bir düzenlemeden yana oldular. Aklın aydınlığında egemen olan bir kültürün varlığını savundurlar. Hepsi köleliğe karşı çıktı.

İşte aydınlanma bu düşüncelere dayanıyordu. Çağdaş uygarlığın temelinde aydınlanma yer aldı. Daha sonraları batılılaşmaya da aydınlanma egemen oldu.

Tevfik Fikret

Bizde Tevfik Fikret, aydınlanmanın ilk öncüsüdür. Fikret, bağnaz inançlardan, dogmatik etkilerden kurtulmuş ve Atatürk’ün dediği gibi hayatta en gerçek yol gösterici olarak bilime inanmış bir insandı. Aydınlanmayı yaratan düşünürlerden esinlendi. Galatasaray’daki hocalardan Descartes’i, Montesquieu’u, Rousseau’yu, Voltaire’i, Diderot’u ve Victor Hugo’yu öğrendi. Onların kitaplarını okudu ve aydınlanmayı ülkemize getirdi.

Bu o günün koşulları içinde hiç de kolay bir şey değildi. “Tarih-i Kadim’e Zeyl” adlı şiirinde şöyle diyordu:

Beşerin böyle delaletleri (aldatıları) var 

Putunu kendi yapar, kendi tapar

Ara git dehrini (dünyayı), gez Kâbesini

Dinle tekbirini, işit çan sesini

Göreceksin ki, bütün boşluktur

Umduğun, beklediğin şey yoktur

Ben ne mabut, ne mubit (din adamı) bilirim

Kendimi hilkate (yaratıcıya) abit (tapan) bilirim

Müminim (inançlıyım), varlığa imanım var

Enbiyadan (peygamberlerden), yaşarım müstani (çekinerek)

Bu şiirde de görüldüğü gibi Fikret akla, yaratıcıya, varlığa inanıyor. Ama yaratıcıyla insanların arasına girenlere, din adamlarına inanmıyor. Gerçeklere akılla ulaşılacağını söylüyor. İşte bu sözlerle Fikret aydınlanmayı savunmuş oluyor.

Fikret’ten önce bizde batılılaşma gelişiyordu ama bu aydınlanma değildi. İttihatçıların içinden pozitivistler ve masonlar da çıktı. Ama onların aydınlanmacı olduğunu söylemek kolay değildir. Fikret düşüncelerini açıklamaktan hiç çekinmedi. Tutucuların, şeriatçıların, Sebil-ür Reşat’çıların saldırılarına hedef oldu. Ama yılmadı, ödün vermedi, küstü, Aşiyan’a kapanıp tek başına yaşadı.

Fikret her şeyden evvel özgürlükçüydü. Dikta rejimine karşıydı. İnsanın özgürlüğünü bir ilke olarak tanıdı. Tarih-i Kadim şiirinde şöyle diyordu:

Yeter artık fikre tahakkümünüz (düşünceyi ezmeniz)

Yaşanır pek güzel tagallüpsüz (zorbalık olmadan)

 

Bunun ardından Devenin Başı’nı yazdı. Bu masal gibi bir şiirdi. Onda da Fikret “Eğer bu baş, devenin başına dert açarsa, o kafa ezilir” diyordu. Çünkü İttihatçılar Abdülhamit dönemini aratmaz olmuşlardı.

Fikret 1911’de “95’e Doğru”yu yazdı. Onda da ittihatçılara yüklenerek şöyle diyordu:

“Bir devr-i şeamet (uğursuz dönem) yine çiğnendi yeminler

Çiğnendi yazık milletin ümmidi bülendi (yüce umudu)

Kanun diye topraklara sürtüldü cebinler (alınlar)

Kanun diye, kanun diye, kanun tepelendi…

Kanun diyoruz, nerde o secde ettiğimiz şey

Düşman diyoruz nerde bu, hariçte mi biz mi?

Hürriyetimiz var diyoruz, nerde?

Düşsün sana hükmetmek için ezilen baş

Kopsun seni bir hak diye alkışlayan eller” diye haykırıyordu.

 

Bu şiire İttihatçılardan biri “Kopsun seni Fikret diye alkışlayan eller” diye yanıt verdi.

Fikret devrimciydi, dünyanın ve toplumun sürekli bir değişim içinde olduğunu görüyordu. Yeni koşullara uyulması gerektiğine inanıyordu. Yeniliklerin Batı’dan geldiğini görüyordu. Batı uygarlığından ve çağdaşlaşmadan yanaydı. Değişen teknolojinin önemini biliyordu. Batıya pencerelerin açılmasından yanaydı. Sultaniye (Galatasaray) başlıklı şiirinde de “Şarkın bu ufka açılan ilk deriçesi (penceresi)” diyordu. Yaşamın sürekli bir değişim içinde olduğunu da görüyordu.

Fikret yolsuzluklara karşıydı. 1912’de yazdığı Han-ı Yağma şiiri bunun en canlı örneğiydi. O şiirinde de şöyle diyordu:

Efendiler pek açsınız, bu çehrenizden bellidir

Yiyin, yemezseniz bugün, yarın kalır mı, kim bilir?

Yiyin efendiler yiyin, bu han-ı iştiha sizin

Doyunca, tıksırınca, çatlayıncaya kadar yiyin…

Bütün sizin efendiler, konak, saray, gelin, alay

Bütün sizin, bütün sizin, hazır hazır, kolay kolay

Büyüklüğün biraz ağır da olsa hazmi, yok sarar

Gururu ihtişamı var, süruru intikamı var

Verir zavallı memleket, verir ne varsa, malini

Vücudunu, hayatını, ümidini, hayalini

Hemen yutun, düşünmeyin, haramını, helalini

Bu harmanın gelir sonu, kapıştırın giderayak

Yarın bakarsınız söner, bugün çatırdayan ocak

Bugün ki mideler kavi (sağlam)

Bugün ki çorbalar sıcak

Atıştırın, tıkıştırın, kapış kapış, çanak çanak

Yiyin efendiler yiyin, bu han-ı pür neva sizin (bu haykıran sofra sizin) 

Doyunca, tıksırınca, patlayıncaya kadar yiyin

 

Bunlar hiç çağını yitirmeyen sözler.

Fikret barıştan yanaydı. Barışseverdi ve savaş karşıtıydı. 1905’te yazdığı Tarih-Kadim şiirinde bugünkü Türkçeyle şöyle diyordu:

Ne zaman yollara kan saçan şanlı bir ordu geçse

Bir bulut kaplar ortalığı

Mutlaka başta kanlı bir bayrak vardır

Onu kanlı bir taç izler

Sonra yok etme araçları:

Mızrak, yay, kılıç, topuz, balta

Mancınık, top tüfek

Sonra kanlı komutanlarıyla savaş erleri

Sonra alay alay tutsaklar

Mutlaka bir yenen, on yenilen vardır

Çiğneyen haklıdır

Çiğnenen utanç içinde

Beldeler çiğne, ordular mahvet

Kes, kopar, kır, sürükle, yak, yık

Ne aman bil, ne ah işit ne yazık

Geçtiğin yer ölüm, elem dolsun

Ne muharip, ne harbi istila, ne tasallut, ne saltanat, ne şeka (eşkıyalık)

Her ocak benzesin mezar taşına

Damlar insin yetimlerin başına

Yere geç saldırınla ey serdar

Her zafer bir yıkıntı, bir mezar

Hep senin işte, hep senin eserin…

Size mazi nasıl aldanmış?

 

1912’de Balkan Savaşı çıkarken Fikret yine savaşa karşı geldi, sonra da İttihatçılar ülkeyi I.Dünya Savaşı’na sürüklerlerken Fikret onlara da baş kaldırarak bugünkü dille şöyle haykırdı:

Ey dünyayı bugün savaş denilen yok edici ellere

Teslim eden alçakların ecdadına lanet!

Ey dini siyaset diye herze yazanlar (zırvalayanlar)

Az geldi evet, sanki Balkanlardaki kanlar

Haksız yere mahvoldu evet bunca şehidan (şehitler)

Evlatları çıplak ve susuz kaldı perişan

Cennetteymiş hep babalar, bekleyedursun

Cennette değil cesetler yalçın kayalarda

Mahvoldu dipdiri, kurtlar yedi karda

Cennette değil, cesetler Kafkas Ovası’nda

Ey kutsal savaş sana lanet olsun!

Seni kutsal diye alkışlayan eller kopsun

Ey ulu serdar cihadınla geber!

Ey kin ve düşmanlık sana yüz bin kere lanet!

 

Fikret millet sevgisini destekledi. İnsanlığa inanıyordu ama millet sevgisini içinde yaşatıyor ve bunu Millet Şarkısı’nda şöyle haykırıyordu:

Millet yoludur, hak yoludur tuttuğumuz yol

Ey halk yaşa, ey sevgili millet yaşa, Varol

Zulmün topu var, güllesi var, kal’ası varsa (kaleleri)

Hakkın da bükülmez kolu, dönmez yüzü vardır

Göz yumma güneşten ne kadar nuru kararsa

Sönmez ebedi her gecenin gündüzü vardır

 

Fikret büyük bir hümanistti. Bakın 1911’de yazdığı bir şiirde neler diyordu:

Toprak vatanım, nev-i beşer (insanlık) milletim

İnsan olur ancak ona izanla (akılla) inandım

Şeytan da biz, cin de, ne şeytan, ne melek var

Dünya dönecek cennete insanla, inandım

 

Fikret şiirleriyle ülkeye hümanist bir ses getirdi. Sabahattin Eyuboğullarından, Vedat Günyollardan çok önce hümanizmanın bayraktarlığını yaptı.

Fikret, yarınlara güveniyordu. Yarınlara her zaman güvenle baktı. 1905’te oğlu Haluk’a yazdığı bir şiirde gençliğe seslenerek şöyle diyordu:

Elbet sabah olacaktır, sabah olur, geceler

Tulu-i haşre kadar (kıyamete kadar) sürmez

Akıbet (sonunda) bu sema

Bu mavi gök size bir gün acır, melül olma (üzülme)

Hayata neşe güneştir, melal (üzüntü) içinde beşer

Çürür bizim gibi

Siz ey feza-ı ferdanın (gençliğin) küçük güneşleri artık birer birer uyanın

Ufukların ebedi iştiyakı (özlemi) var nura

Tenevvür (aydınlanma)… asrımızın işte ruh-i amali (emelleri)

Silin bulutları ziya (ışık) içinde koşun bir halas-ı meşkûra (dürüst bir kurtarıcıya)

Ümidimiz bu, ölürsek de biz yaşar mutlak

Vatan sizinle, şu zindan karanlığından uzak

 

Ne kadar muhtacız bugün Fikret’in sesine.

Fikret, 1906’da yazdığı Mazi Ati şiirinde de “Ati (gelecek)” çıkınca ortaya, mazi (geçmiş) silinmeli” dedi.

Son olarak Ferda (gençlik) şiirini yazdı. Onda da bugün ki dille şöyle diyordu:

Gençlik, senin bu yenilik, bu devrim

Her şey hediyedir sana

Ey genç unutma ki senden de yarın hesap sorarlar

 

Fikret çağdaş eğitimden yanaydı. Umutlarının yarın eğitimle gerçekleşeceğine inanıyordu. Yirmi beş yaşında Galatasaray’da öğretmenliğe başlayan Fikret hiçbir zaman eğitiminden vazgeçmedi. Mesleğini Galatasaray’dan sonra Robert Kolej’de sürdürdü. İkinci Meşrutiyet’in ilanından az sonra da Galatasaray’a müdür oldu. Orada da tasarılarını gerçekleştirmeye çalıştı. Kafasında bir yeni mektep tasarısı vardı. Bir okul açmayı düşünüyordu. Gençlerin kafasını ezbercilik yerine bilgilerle donatacaktı. Ne yazık ki bunu gerçekleştiremedi.

Fikret kadın haklarının bizde ilk savunucusu oldu. 1902’de yazdığı Hemşiren İçin şiirinde bugünkü dille şöyle diyordu:

Elbet alçalmak olmamalı kadınlığın payı

İyi yürekli olanın umudu, kötülük ve zulüm olamaz

Elbet sefil olursa kadın, alçalır insanlık

Ama bakın ortalığa kadınların haline

Hep korku, keder, eziyet ve işkence

 

Fikret biraz ütopyacıydı. Abdülhamit döneminin yazarlar üzerindeki baskısı sonucu Fikret yakın dostları Dr. Esat Işık Paşa, Hüseyin Cahit Yalçın, Mehmet Rauf ve Hüseyin Kazım Beylerle birlikte Yeni Zelanda’ya göç edeceklerdi. Bu uzun süre onların büyük bir düş konusu oldu. Hüseyin Cahit de o düşe kapılarak, Hayat-ı Muhayyel (hayaldeki yaşam) adlı bir öykü yazmıştı. Bu da tam bir ütopyaydı. Fikret ve arkadaşları uzun süre düşlerini gerçekleştirmeye çalıştılar. Ama sonunda yol parası bulamadıkları için bu düşten vazgeçtiler.

Fikret sosyalist miydi? Asla, ne Marx’ı okumuştu, ne Engels’i, ne de Saint Simon’u. Oysa onun yaşadığı çağda bu insanlar sosyalizmi savunmuşlardı. Enternasyonal kurulmuştu. Büyük tartışmalar oluyordu. Onlar toplum düzenini değiştirmek için savaşlar veriyorlardı. Fikret bunlardan hiç etkilenmedi. Ne kapitalist düzeni eleştirdi, ne de emperyalizmi. Fikret bunların dışındaydı. Ekonomik düzenin üzerinde durmadan yoksullara acımakla yetindi.

Fikret anarşist de değildi. Abdülhamit’e atılan bomba hedefine ulaşmadığı için Bir Lahza-i Tahattur (bir anlık gecikme) şiirini yazdı. Bombayı Ermeniler hazırlamıştı, yirmi beş kişi ölmüş, elli sekiz kişi de yaralanmıştı. Bu suikast girişimi İngilizlerin desteğiyle hazırlanmıştı. Fikret bunun nedenlerini araştırmadan o şiiri yazdı. Ama hiçbir zaman anarşizmi desteklemedi.

Fikret emperyalizmin üzerinde hiç durmadı. Sömürü düzenine karşıydı ama o düzenin temelindeki kapitalizmin kuralları üzerine eğilmedi. Kapitalist düzenin emperyalizme ve onun da saldırganlığa yol açtığını vurgulamadı. Savaşa karşıydı ama savaşın ekonomik nedenlerini bilimsel yollarla gösteremedi. Elbette ki bir düşünürden, bir şairden bunların hepsi beklenemezdi. Bunları yapmadı diye Fikret’i kınayamayız.

Fikret meşrutiyetten yanaydı. Ama cumhuriyetçi değildi. Monarşi’ye, yani Mutlakıyet’e, yani salt hükümdar rejimine karşıydı. Parlamenter rejimden yanaydı. Saltanatın devrilmesinden yana olduğunu sanmıyorum. Onun zoru Abdülhamit’leydi. Onun yerini alacak bir hünkâra karşı tepkisi ne olurdu, onu bilemem. Şehzade Abdülmecit Efendi’yle dostluğu vardı. Abdülmecit Efendi kendi oğullarını Fikret’in yetiştirmesini istiyordu, çocuklarını Galatasaray’a verdi. Fikret müdürlükten ayrılınca da oğullarını okuldan aldı.

Dil sorunu: Fikret’in olumlu yönlerinin yanında bugün için önemli bir handikabı var, o da dil sorunu. Onun şiirlerinde yaklaşık %50 oranında Arapça, Farsça sözcükler var ki, bunları anlamak zor. Buna karşılık çocuklara seslendiği zaman, Haluk’a yazdığı şiirlerde ve Şermin’de bugünkü Türkçeyi kullandı.

O dönemde arı Türkçe eğilimi yeni yeni ortaya çıkıyordu. Ahmet Mithat Efendi, Mehmet Emin Yurdakul, Şemsettin Sami, Necip Asım, Rıza Tevfik, Ahmet Rasim Türkçe yazmaya gayret ediyorlardı. Fikret ise direniyordu. “Bugün Veli Dayıların anlayabileceği bir yazı diliyle yazmayı düşünemiyorum. Zaten cahiller için yazan muharrir yoktur. Körler için resim yapan ressamlar olmadığı gibi” diyordu.

Ne yazık ki bu sözler dil devrimine hiç uymuyor. Fikret o hava içinde yazdı. Harika şiirler yazdı ama çoğunu bugün anlamak kolay değil. Onları bugünkü Türkçeye çevirmek zorunda kalıyoruz.

Fikret’e saldırılar: Fikret büyük saldırılara uğradı. Fikret’i eleştirenlerin başında Mehmet Akif geliyordu. Neler demediler Fikret için! Dinsiz dediler, zangoç dediler, Amerikan uşağı dediler.

Yahya Kemal, benim çok sevdiğim, saydığım bir insan ama bakın ne diyor Fikret için:

“Bu şairin eserlerindeki müspet taraf, menfi taraf gibi kuvvetli değil. Yeni usul şark şiiri ile bağlarını kesmiştir. Yeni usul şiirini ancak orta derecede tecelli ettirebilmiştir. Bizim gibi asırlarca lirizmi idrak etmiş bir milletin zevkinde gerçek bir değişiklik yaratabilmek için yeni şiirin mahiyetinin haris (koruyucu) olması gerekir.”

Yani Yahya Kemal Fikret’i hiç beğenmemiş, hayret verici bir şey! Fikret, yeniliği, devrimciliği, hümanizmayı getirmiş, ama Yahya Kemal üzülüyor, Fikret niye lirik olmamış diye.

Gelelim daha yenilere. Bakın Atilla İlhan ne diyor:

“Fikret, bütün kuşakdaşları gibi komprador bir ilericidir. Çağdaşlığı Batı’yı taklit etmek sanmıştır. Halka biraz yukardan bakan aydınların ilk örneklerindendir.”

Bu sözleri Atilla İlhan’a hiç yakıştıramadım.

Ya Cemal Süreyya ne diyor:

“Fikret, siyasal fikrin ayrıntılarını bulmuş ama şiirsel ayrıntıyı yakalayamamıştır. Zaman aşımına uğraması bundandır. Bir şair değil, bir aktüalite, bir öğretmen oldu ve öyle kaldı. Bir malzeme bir ibret bile değil.”

Bütün bunlara en güzel yanıtı Atatürk veriyor ve şöyle diyor:

“Efendim, efendim anlamadım, ne dediniz? Fikret büyük şair değil miydi? Milyonla barındırdığı ecdat arasından kaç nasiye (alın) vardır çıkacak paküdırahşan (temiz ve aydınlık). O karanlıklar içinde bir nur gören ve halkı o nura doğru götürmeye çalışan Fikret, feryadı koparırken sizler neredeydiniz? Niçin içinizden kimse onun gibi feryat etmedi? Ben Fikret’e yetişemedim, onun sohbetlerinden istifade edemedim. Kendimi bedbaht sayarım fakat onun bütün eserlerini okudum. Birçoğu ezberimdedir. O hem büyük şair, hem de büyük insandır.”

Sevgili dostlar, büyük Atatürk’ün belirttiği gibi Fikret bugün de bize yol gösteriyor.